Çevresel ve genetik faktörlerin birlikte etkisi sonucu meydana gelen multifaktöriyel genetik bozukluklardan biri olan çölyak hastalığı, buğday gluteni ve benzer tahıl proteinleri alınımı ile duyarlı bireylerde ortaya çıkmaktadır. Günümüzde çölyaklı bireylerin doğuştan genetik yatkınlığa sahip olduğu ve bunun çevresel koşullar altında hastalığa dönüştüğü kabul edilmektedir. Hastalığın tedavisi günümüzde bulunmamasına karşın, hastalığa karşı alınabilecek tek önlemin gluten alımının diyetten çıkarılması olarak belirtilmektedir. Bulgular çocukluk yaşlarında sıklıkla kronik ishal, büyüme geriliği, karın şişliği, demir eksikliği ile ortaya çıkarken, ilerleyen yaşlarda daha hafiftir. Çölyak hastalığının Avrupa ve Kuzey Amerika genel popülasyonlarının yaklaşık %1’ini etkilediği bilinmektedir. Hastalık anti-doku transglutaminaz (anti-tTG) ve anti-endomisyal (EmA) antikorlarının oluşumu ile karakterizedir. Ancak kesin tanı tipik histolojik anormalliklerinin saptanabildiği biyopsisini gerektirmektedir. Hastalığın moleküler genetik temellerine bakılacak olursa, hastalık HLA-DQA1 ve HLA-DQB1 lokuslarındaki alleller ile kodlanan HLA sınıf II protein molekülleri DQ2 ve DQ8 ile kuvvetli derecede ilişkilidir. HLADQ2 haplotipi hastalıkta çok önemli bir lokus olmasına rağmen bu lokusun hastalığın ortaya çıkmasında rol oynayan tek lokus olmadığı, hastaların sadece %40’ında sorumlu olduğu ve başka lokusların da etkide bulunduğunu düşündürmektedir. CELIAC2’den CELIAC13 lokusuna kadar olmak üzere HLA-DQ2 ve HLA-DQ8 dışında 12 adet hastalıkla ilişkili alternatif lokus olduğu çeşitli araştırmalarda değişik zaman aralıklarında ileri sürülmüştür. Bu makalede çölyak hastalığının moleküler mekanizmasına güncel bir bakış sağlanması amaçlanmış olup, çeşitli araştırıcıların bulduğu hastalıkla ilişkili aday gen ve lokuslar mercek altına alınmıştır.

Anahtar Kelimeler: çölyak hastalığı, HLA lokusları, aday genler.